Irimçek gandym – Köýtendagyň çäklerinde duş gelýän seýrek çöl dermany
Türkmenistanyň çöl we dag etekleriniň belentliklerinde ösýän irimçek gandym (Ephedra spp.), halk lukmançylygynda giňden ulanylýan dermanlyk ösümlikleriň biri hökmünde tanalýar. Kyrkbogunlar maşgalasyna degişli bu ösümlik, 0,7–1,5 metre çenli boý alyp bilýän gyrymsy agaç görnüşidir. Ol esasan Köýtendag etraplarynyň çäklerinde giňden ýaýran.
Botanik aýratynlyklary
Irimçek gandymyň şahalary bogunly, ýapraklary sapak görnüşli bolup, 5 mm-e çenli uzynlykda bolýar. Aprel–maý aýlarynda agymtyl-ýaşyl reňkli güller açýar. Onuň süýri görnüşli miweleri 15–20 mm uzynlykda, 12–17 mm ini bilen tanalýar. Däneleri az we ýiti gapyrgalydyr.
Tebigy giňişlik we ýaýraýşy
Bu ösümlik deňiz derejesinden 300–400 metr beýiklikde, gurak şertlerde ösmegi halaýar. Köýtendagyň töwereklerinde onuň seýrek görnüşleri hem duşýar. Tebigatyň bu gözelligi diňe bir görnüş taýdan däl, eýsem peýdasy bilen hem tapawutlanýar.
Dermanlyk ähmiýeti
Irimçek gandymyň ýerüsti bölegi – ýagny şahajyklary we gülleri – dermanlyk çig mal hökmünde ulanylýar. Olar ösümlik gülleýän döwürde (aprel aýynda) ýygnalýar. Guradylan gülünden taýýarlanan pet we çaý, türkmen halk lukmançylygynda köplenç gurak ösgürik, merezýel, jöwher kesellerine garşy ulanylýar. Şeýle hem gyzgyny peseldiji serişde hökmünde peýdalanylýar.
Ulanylyş usullary
Peti taýýarlamak üçin:
-
30 g guradylan gül 200 ml suwda 5 minut gaýnadylýar.
-
Süzülenden soň, nahardan öň, günde 3 gezek 50 ml içilýär.
Şahajyk çaýy üçin:
-
15 g guradylan şahajyk 1 litr suwda termosda demleýär.
-
Günde 3 gezek, nahardan öň 100 ml içilýär.
Himiki düzümi we ylmy gyzyklanma
Irimçek gandymyň himiki düzümi doly öwrenilmese-de, onuň düzüminde efir ýaglary, kalligonin we garmanal alkaloidleriniň bardygy aýdylýar. Bu maddalaryň saglyga peýdaly täsirleri ylmy taýdan hem öwrenilmeli ugur bolup durýar.
Tebigy gorag statusy
Irimçek gandym – seýrek duşýan ösümlikleriň biri bolup, dermanlyk maksatly ýygnalanda tebigy dengenligiň saklanylmagy möhüm bolup durýar. Ol ýurdumyzyň tebigy baýlyklarynyň biridir we gorag astyna alynmagyna mynasypdyr.
