Insoniyat 22 yil davomida yerosti suv resurslarining katta qismini yo‘qotdi
2002 yildan 2024 yilgacha sun’iy yo‘l bilan olingan kuzatuv ma’lumotlariga ko‘ra, Grinlandiya va Antarktika kabi muzlik qoplamalari bo‘lgan joylar hamda barcha qit’alarda yerosti suv darajalarining sezilarli darajada pasaygani va shirin suv zaxiralari kamaygani aniqlangan. Arizona universitetining klimatologlari, geofiziklari va gidrologlaridan tashkil topgan xalqaro ilmiy guruh 22 yil davomida muzliklardan ozod qilingan yerosti suvlari ilgari ko‘rilmagan tezlikda yo‘qolayotganini aniqladi. Ushbu natija NASAning GRACE va GRACE-FO sun’iy yo‘ldoshlarining ma’lumotlari tahlil qilingandan so‘ng olingan.
Ma’lumotlar nimani ko‘rsatmoqda?
Har yili suv balansining manfiy bo‘lgan quruqlik maydoni taxminan 830 ming kvadrat kilometrga yaqin oshgani aniqlangan. Ushbu jarayon ayniqsa Shimoliy Yarimsharda juda keskin bo‘lib, to‘rt yirik “mega qurg‘oqchilik” zonasi paydo bo‘lgan: Kanada va Alyaskaning shimoli, Rossiyaning shimoli, AQShning g‘arbiy qismi va Markaziy Amerika. Yana bir katta qurg‘oqchilik zonasi Shimoliy Afrikadan Yevropaga, Sharqiy Yaqin Sharqdan Xitoy va Janubi-Sharqiy Osiyoga qadar cho‘zilgan.
Science Advances jurnalida chop etilgan tadqiqotda ushbu hodisa “qit’aviy qurg‘oqchilik” deb ataladi va uning natijalari dunyo bo‘ylab milliardlab odamlarni ta’sir qilmoqda. Asosiy sabablar iqlim o‘zgarishi va inson faoliyati sifatida ko‘rsatilgan. Yerosti suvlarining taxminan 68% yo‘qolishi qishloq xo‘jaligi sug‘orilishidan kelib chiqqan; ayniqsa Markaziy Osiyo, Meksika, Kaliforniya, Hindiston va Arab yarim orolida. Qolgan 32% yuzaki suv havzalari kamayishi, namlik yo‘qolishi, doimiy muzlikning erishi va o‘simlik qoplamining qurib qolishi bilan bog‘liq. Suv sarfining ortishi va yog‘ingarchilik davrlarida suvning to‘liq tiklanmasligi asosiy omillar hisoblanadi.
Natijalari qanday?
Tadqiqotchilar qit’aviy qurg‘oqchilikning dengiz sathining ko‘tarilishiga ham hissa qo‘shganini ta’kidlaydi. So‘nggi yillarda dengiz sathining oshishida shirin suv manbalarining kamayishi muhim omil bo‘lib, bu Grinlandiya va Antarktika muzliklarining erishidan ham katta ta’sir ko‘rsatmoqda.
Yerosti suvlarining yo‘qolish sur’ati 2014 yildan so‘ng, kuchli El-Niño yilidan keyin tezlashgan.
Nima qilish mumkin?
Olimlar yerosti suvlarini iste’molini jiddiy kamaytirish kerakligini urg‘ulaydi. Aks holda nafaqat shirin suv tanqisligi, balki dengiz sathining tez ko‘tarilishi kabi jiddiy xavflar yuzaga kelishi mumkin.
Yerosti suvlarining kamayishi ekotizimlarga salbiy ta’sir ko‘rsatib, mamlakatlarning iqlim o‘zgarishiga moslashuv qobiliyatini kamaytiradi. Bu holat ayniqsa dunyo aholisining taxminan 75% — ya’ni 6 milliard odam — suv resurslari kamayayotgan mamlakatlarda yashashi sababli muhim hisoblanadi.
“Qit’aviy qurg‘oqchilik faqat iqlim statistikasi emas. Bu dunyo suv xavfi haqidagi ogohlantirishdir — uni e’tiborsiz qoldirish kelajak avlodlarni xavf ostiga qo‘yishdir,” deb tadqiqotchilar xulosa qiladi.
Shuningdek, olimlar yerosti suv resurslarining kamayishi bilan o‘simlik o‘sayotgan yer yuzasi quruqligining farqlariga ham e’tibor qaratadi. Hozircha o‘simlik qoplamining kengayishi xavfli emas, chunki inson faoliyati va iqlim o‘zgarishlari natijasida global yashillik kengaymoqda.
