Soltangala Firuz Darvozasi — Merwning Ulug‘ Tarixining Jim Guvohi
Soltangala g‘arbiy janubiy tomonida joylashgan qadimiy Firuz darvozasi Merwning boy tarixining ajralmas qismidir. U O‘rta asrlarda savdo, mudofaa va shaharsozlik jihatidan katta ahamiyatga ega bo‘lgan yodgorliklardan biridir. Arxeologik qazishmalar darvozaning faqat qurilish nuqtai nazaridan emas, balki iqtisodiy va harbiy strategiya nuqtai nazaridan ham juda muhimligini ko‘rsatadi. Darvozadagi o‘zgarishlar, yarim aylana shaklidagi minoralar qurilishi va zarb qilingan tangalar Merwning XIII asrdagi rivojlanishi va mo‘g‘ul bosqinlaridan keyingi qayta tiklanishiga yaqin guvohlik beradi.
Soltangala Firuz Darvozasi — Qadimiy Merwning Shonli Tarixiga Jim Guvoh
Soltangala g‘arbiy janubiy kirishida joylashgan qadimiy Firuz Darvozasi, Merwning boy tarixining ajralmas qismidir. O‘rta asrlarda u savdo, mudofaa va shaharsozlik nuqtai nazaridan katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Arxeologik qazishmalar darvozani faqat me’moriy emas, iqtisodiy va harbiy strategik ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatmoqda. Qurilishdagi o‘zgarishlar, yarim aylana minoralar va topilgan tangalar, XIII asrdagi Merwning rivojlanishi va Mo‘g‘ul bosqinlaridan keyingi tiklanishini tasdiqlaydi.
Darvoza Merwning g‘arbiy devoriga tutash bo‘lib, dastlab keng va to‘g‘ri yo‘lga chiqardi — bu Ipak Yo‘lini tashkil etgan asosiy chorrahani, Sarahs va Abiwerd kervan yo‘llarini bog‘ladi. Shunday qilib, darvozaning nafaqat mudofaa balki savdo‑o‘tkazuv ahamiyati ham bo‘lgan.
Ilk holatda darvoza diametri 28 metrli yarim aylana ko‘rinishda bo‘lgan. Ichki yo‘li uzunligi 36 m va kengligi 6 m bo‘lib, shahar markaziy ko‘chasiga mos tushgan — bu shaharsozlikdagi reja asosini ko‘rsatadi.
XI–XII asrlarda dushman chavandozlarining to‘g‘ridan‑to‘g‘ri shahar ichiga kirishini oldini olish uchun tirsak ko‘rinishidagi o‘tkazmalar joriy etilgan. Shuningdek, yarim aylana chiqishlar va tushoqlar joylashtirilib, dushman otlarining harakatini sekinlashtirgan — ilg‘or harbiy yechim.
Firuz Darvozasi bir necha marta vayron bo‘lib, qayta tiklangan: birinchi navbatda XI asrda Arslon Arg‘un tomonidan yo‘q qilingan, keyin Soltan Sanjar davrida keng qayta qurish ishlari olib borilgan. 1221-yilda Mo‘g‘ul bosqinchilari tomonidan yana vayron etilgan, ammo XIII asrning ikkinchi yarida yana tiklangan.
1990-yilgi qazishmalarda 1280-yillarga oid 59 dona kumush dirhem topilgan — bu tangalar Merwdagi rasmiy zaliga (zikgahana) tegishli bo‘lgan. Ular nafaqat pul muloqotini, balki shahar iqtisodiyoti, tiklanish jarayoni va davlat moliyasini aks ettiradi.
Shuningdek, yonib vayron bo‘lgan darvoza qoldiqlari, temir varaqalar, g‘isht tuzilmalar va harbiy mudofaa uchun ishlatilgan toshlar ham qazib olingan. Tiklash ishlarida darvoza zinasi 0.9 m ko‘tarilib, eski strukturalarning ustidan yangi qatlami qurilgan.
Ushbu yodgorliklar nafaqat qadimiy Mervning, balki butun turkman millatining boy madaniy xotirasining ajralmas qismidir. Firuz Darvozasi urush, mudofaa, qurilish va iqtisodiy tajribalarning jonli namunasi hisoblanadi.
Bu qadimiy g‘arbiy kirish darvozasi — oddiy tosh binosi emas; ming yillik tarix, voqealar va qulashbarqarorlikni o‘zida saqlagan jim guvohdir. Bu yodgorlik turkman xalqining boy madaniy merosini avlodlarga yetkazishda, ilmiy o‘rganishda va jahon darajasida targ‘ib etishda muhim ahamiyatga egadir.
