Insoniyat 22 yil ichida yerosti suv zaxiralarining katta qismini yo‘qotdi
2002 yildan 2024 yilgacha olib borilgan sun’iy yo‘ldosh kuzatuvlari tahlili Yer yuzining barcha qit’alarida, Grinlandiya va Antarktidadagi muz qoplamlaridan tashqari, yerosti suv sathining sezilarli darajada pasayishi va yangi suv zaxiralarining kamayishini aniqladi. AQShning Arizon universitetidan iqlimshunoslar, geofiziklar va gidrologlardan tashkil topgan xalqaro tadqiqot guruhi so‘nggi 22 yil ichida muz qoplamidan toza yerlar suv zaxiralarini mislsiz tezlikda yo‘qotayotganini aniqladi. Bu xulosa NASA GRACE va GRACE-FO sun’iy yo‘ldoshlari kuzatuv ma’lumotlari tahlil qilinishi asosida chiqarildi.
Har yili suv muvozanati manfiy bo‘lgan yer yuzasi maydoni taxminan 830 ming kvadrat kilometrga ortmoqda. Bu jarayon ayniqsa Shimoliy yarimsharda kuchli bo‘lib, to‘rtta yirik “megakuraklik” mintaqasi hosil bo‘ldi: Kanadaning shimoli va Alyaska, Rossiyaning shimoli, AQShning janubi-g‘arbiy qismi va Markaziy Amerika. Yana bir yirik qurish mintaqasi Shimoliy Afrikadan Yevropa va Yaqin Sharq orqali Xitoy va Janubi-Sharqiy Osiyoga cho‘zildi.
Science Advances jurnalida e’lon qilingan tadqiqotda ushbu hodisa “qit’aviy qurish” deb atalgan. Uning oqibatlarini milliardlab odamlar allaqachon his qilyapti. Asosiy sabablar iqlim o‘zgarishi va inson faoliyatidir. Muz qoplamidan bo‘shagan mintaqalarda namlik yo‘qotilishining taxminan 68 foizi yerosti suvlariga to‘g‘ri keladi — ayniqsa Markaziy Osiyo, Meksika, Kaliforniya, Hindiston va Arabiston yarimorolidagi hududlarda. Qolgan 32 foizi esa sirtki suv omborlari, qor va muzlikning erishi hamda tuproq va o‘simliklarning qurishi bilan bog‘liq. Asosiy omillar suv iste’molining kuchayishi va yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lgan davrlarda yo‘qotishlarni qoplashning imkonsizligi bo‘ldi.
Tadqiqotchilar qit’aviy qurishning dunyo okeanlari sathining ko‘tarilishiga ta’sirini ham qayd etdilar: so‘nggi yillarda muzliklarning erishidan ko‘ra yer yuzidan kelayotgan yangi suv oqimi asosiy omilga aylandi. Yerosti suvlarini tortib olish, doimiy muzlikning erishi va suv omborlarining kamayishi Grinlandiya va Antarktida muz qoplamlaridan ko‘ra ko‘proq dengiz sathining ko‘tarilishiga sabab bo‘lmoqda. Qurish jarayoni 2014 yildan boshlab — eng kuchli El-Niño yili — tezlashdi.
Suv resurslarining yomonlashishini to‘xtatish uchun yerosti suvlaridan foydalanishni sezilarli darajada kamaytirish zarur, deya olimlar ogohlantirmoqda. Agar bunday qilinmasa, insoniyat nafaqat yangi suv tanqisligi, balki dengiz sathining tez ko‘tarilishi bilan ham yuzma-yuz keladi. Shuningdek, yerosti suvlarining kamayishi ekotizimlarga salbiy ta’sir ko‘rsatib, mamlakatlarning iqlim o‘zgarishlariga moslashuv qobiliyatini pasaytiradi. Bu ayniqsa muhim, chunki dunyo aholisi taxminan 75 foizi — ya’ni deyarli oltmish milliard odam — suv resurslari barqaror kamayayotgan mamlakatlarda yashaydi.
“Qit’aviy qurish — bu oddiy iqlim statistikasi emas. Bu global suv favqulodda holati bo‘lib, uni e’tiborsiz qoldirish kelajak avlodlarni ataylab xavf ostiga qo‘yish demakdir,” — deya tadqiqotchilar yakun qilgan.
Shuni ham ta’kidlash joizki, olimlarning xavotirga sabab bo‘layotgan yerosti suvlarining kamayishi bilan o‘simliklar o‘sadigan yuqori tuproq qatlamining qurishi farqlanishi lozim. So‘nggi hol hozircha tahlikali emas, chunki insoniy CO₂ chiqindilari va iqlim o‘zgarishlari sababli Yer yuzida global yashillanish yuz bermoqda.
