Kaspiy dengizida yangi orol suvning chekinishi natijasida paydo bo‘ldi
Dunyoning eng yirik yopiq suv havzasi bo‘lgan Kaspiy dengizi so‘nggi yillarda doimiy ravishda suv hajmini yo‘qotmoqda. Mutaxassislar bu holatning sabablarini global va mintaqaviy iqlim o‘zgarishlari bilan izohlaydi. Dengizning shimoliy qismida Rossiyalik olimlar tomonidan yangi orol topilishi — Kaspiyning sayozlashayotganining yaqqol dalilidir. Naked Science jurnali ushbu orolni kashf etgan olimlar bilan bog‘lanib, tafsilotlarni aniqladi.
Ikki yil avval Yevropa va Amerikadan bo‘lgan olimlar 1992-yildan beri yig‘ilgan sun’iy yo‘ldosh ma’lumotlarini tahlil qilib, dunyodagi eng yirik 2000 ga yaqin ko‘l va suv omborlarining yarmi suv hajmini yo‘qotayotganini aniqladi. Ularning chorak qismi esa, aksincha, suv miqdorini oshirmoqda — bu holat asosan to‘g‘on qurilishi sababli suv omborlarida, aholi kam yashaydigan hududlarda esa tabiiy ko‘llarda kuzatilmoqda. Kaspiy dengizi esa uzoq vaqtdan beri suvini yo‘qotayotgan guruhga kiradi. Uning sathi bir necha o‘n yillikdan buyon turli tezlikda pasayib bormoqda. So‘nggi bosqich 2019-yildan boshlab hisoblanadi: dastlabki ikki yil ichida dengiz sathi yiliga 10 santimetrga pasaygan, 2021-yilda esa bu ko‘rsatkich uch baravarga oshib, yiliga 30 santimetrga yetgan. 2025-yilning fevral oyida Kaspiy dengizining o‘rtacha sathi Butunjahon okeani sathidan 29,5 metr pastda edi.
Suv sathining chekinishining eng ko‘zga ko‘ringan dalillaridan biri — Kaspiy dengizining shimoliy qismida yangi orolning paydo bo‘lishidir. U Kichik Jemchujniy orolidan 30 kilometr janubi-g‘arbda joylashgan. Bu orol hozircha nomlanmagan bo‘lib, uning eng baland nuqtasi suv yuzasidan atigi 30 santimetr balandlikda. Ushbu quruqlik ilk bor 2024-yilning noyabrida sun’iy yo‘ldosh orqali aniqlangan va keyingi kuzatuvlar uning mavjudligini tasdiqlagan. Tadqiqot ekspeditsiyasida ishtirok etgan, Astraxan davlat qo‘riqxonasi ilmiy ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari Kirill Litvinovning so‘zlariga ko‘ra, orol chindan ham bor, ammo juda kichik va past balandlikda joylashgan.
“Oxirgi 30 yil ichida Kaspiy dengizining sathi taxminan uch metrga pasaydi. Bu butun dengiz akvatoriyasida sodir bo‘lmoqda, lekin eng yaqqol o‘zgarishlar sayoz va tekis tubli joylarda — ayniqsa Rossiya va Qozog‘istonning shimoliy Kaspiy sohillarida kuzatilmoqda. Bu hududlarda dengiz bir necha kilometrdan o‘nlab kilometrgacha chekingan,” — deydi fizika-matematika fanlari doktori, Rossiya Fanlar akademiyasi Shirshov nomidagi Okeanologiya instituti yetakchi ilmiy xodimi, professor Andrey Kostyanoy.
Olimlar suv sathining pasayishini asosan iqlim o‘zgarishlari bilan bog‘lashadi: yog‘ingarchilik kamaygan, daryolar dengizga oldingidek suv olib kelmayapti, chunki havzadan va dengiz yuzasidan bug‘lanish ortgan. Rossiya Fanlar akademiyasi Okeanologiya instituti katta ilmiy xodimi, biologiya fanlari nomzodi Stepan Podolyako ta’kidlashicha, 2006-yildan beri Kaspiy sathi shunchalik pasaydiki, 2012-yildan boshlab faqat Volga daryosi oqimi orqali dengiz qisman saqlanib turibdi.
Kaspiyda yangi orollarning paydo bo‘lishiga yana bir sabab — dengizning janubida joylashgan loy vulqonlarining faolligidir. Bunday suv osti portlashlari ba’zan bir necha soat ichida 3–5 metr balandlikdagi vaqtincha orollarni paydo qilishi mumkin. Ammo bu orollar bir necha oy ichida oqimlar tomonidan yuvilib ketadi — shuning uchun ularni “arvoh orollar” deb atashadi. “2023-yilning 14-fevralida Kumani sho‘lxok (suv ostidagi sayoz joy) hududida yangi orol — Kumani oroli paydo bo‘ldi. U allaqachon ikki yildan ortiq vaqt davomida mavjud bo‘lib, biz uni sun’iy yo‘ldosh orqali kuzatib boryapmiz. Bunday loy vulqonlarining faolligi dengiz sathining pasayish davrlariga to‘g‘ri kelishi mumkin, aynan hozirgi paytda kuzatilayotganidek,” — dedi Andrey Kostyanoy.
