Amudaryo balladasi
Qadimgi Rim tarixchisi Ammian Marsellin (IV asr) Amudaryo va Sirdaryoning Orol dengiziga quyilganini qayd etgan. Abulg‘ozi xon esa o‘z asarida Amudaryo faqat 1573 yildan boshlab to‘liq holda Orol dengizi tomon oqa boshlaganini yozadi. XIX asr oxirlarida rus sharqshunosi va tarixchisi, akademik V. V. Bartold qadimgi manbalardagi Amudaryoning quyi oqimi haqidagi ma’lumotlarni jamlab, ularni tahlil qilib, “mo‘g‘ullar istilosi davrida ham, hozirgi davrdagidek, Amudaryo Orol dengiziga quyilgan”, degan xulosaga keladi.
XIII–XVI asrlarda daryo suvlarining O‘g‘uz xonlari hududlari orqali Kaspiy dengizi tomon oqishida muayyan o‘zgarishlar bo‘lgan. Biroq ayrim olimlar, jumladan niderlandiyalik sharqshunos De Gey, bu fikrga qarshi xulosa chiqargan. Amudaryo haqidagi bunday bahslar asrlar davomida davom etib kelgan. Turli talqinlarning paydo bo‘lishiga ko‘pincha mavjud ma’lumotlarning noaniqligi, ayrim hollarda esa daryoni va uning oqim yo‘nalishlarini ko‘z bilan ko‘rmasdan, faqat eshitilgan gaplarga tayangan holda yozilgan asarlar sabab bo‘lgan.
Bu munozaralarning asosiy mazmuni Amudaryo suvlarining turli davrlarda ham Kaspiy, ham Orol dengizi tomon oqgan-oqmaganligi masalasi bilan bog‘liqdir. Arxeologik tadqiqotlar juda qadimgi davrlarga, hatto Gerodot yashagan zamonlarga oid topilmalarni yuzaga chiqardi. Ushbu tadqiqotlar natijalari va topilmalar Amudaryoning qadimgi oqimlari mavjud bo‘lganini shubhasiz tasdiqlaydi.
Amudaryoning hozirgi sersuv o‘zanidan o‘nlab, hatto yuzlab kilometr uzoqliklarda uning qadimgi, sersuv oqimlarining izlari saqlanib qolgan. Ulkan Qoraqum sahrosi va Qizilqumning ayrim hududlari Amudaryoning ko‘p asrlik faoliyati natijasida shakllangan, degan fikrga ishonish mumkin. Bu joylarda — qum bilan qoplangan vodiylarda, qirg‘oq terrasalarida, jarliklarda va bir vaqtlar ko‘l bo‘lgan pastliklarda — qadimgi daryo o‘zanlarining izlari hanuzgacha yaqqol ko‘rinadi.
Ba’zi joylarda og‘ir qum qatlamlari ming yillik tarix izlarini yopib qo‘ygan. Olimlarning xulosalariga ko‘ra, Qoraqumni tashkil etuvchi cho‘kindilarning mineral tarkibi hozirgi Amudaryo cho‘kindilarining tarkibidan deyarli farq qilmaydi. Bu esa Amudaryoning o‘tmishda qudratli va keng suv tizimi bo‘lganini tasdiqlaydi.
