Adamzat 22 ýylyň dowamynda ýerasty suw serişdeleriniň uly böleginden mahrum boldy
2002-2024 ýyllar aralygynda alyp barlan sun’iy ýoly bilen alnyp barylan gözegçilikleriň maglumatlary esasynda, buzly örtükleri bolan Grenlandiýa we Antarktika dünýäniň ähli kontinentlerinde ýerasty suw derejesiniň ep-esli pese gaçandygy we ýumşak suw serişdeleriniň azalandygy ýüze çykaryldy. ABŞ-nyň Arizona uniwersitetiniň klimatologlary, geofizikalary we gidrologlaryndan düzülen halkara ylmy topar 22 ýylyň dowamynda buz örtüginden azat ýerasty ýerleriň suw serişdeleriniň öňden görülmedik tizlikde ýitirilenligini anyklady. Bu netije NASA-nyň GRACE we GRACE-FO sun’iy ýeňillik gözegçilik satelitleriniň maglumatlaryny analiz edenden soň alnypdy.
Her ýyl suw balansy negatiw bolan ýer ýüzüniň meýdany takmynan 830 müň kwadrat kilometre golaý artýardy. Esasan, bu proses demirgazyk ýarym şarda örän ýitginli boldy we dört uly “megalyk guraklyk” zolagy emele geldi: Kanadanyň we Alýaskanyň demirgazygy, Russiýanyň demirgazygy, ABŞ-nyň günbatar bölegi we Merkezi Amerika. Başga uly guraklyk zolagy Demirgazyk Afrikadan Ýewropa we Gündogary Ýakyn Gündogara, Hytaýa we Günorta-Gündogar Aziýa çenli uzaldy.
Science Advances žurnalynda çap edilen bu barlagda bu hadysa “kontinental guraklyk” diýip atlandyryldy we onuň netijelerini dünýäniň milliardlarça ýaşaýjysy duýdy. Esasy sebäpler bolup klimat üýtgemeleri we adam işi durýar. Azyklyk ýerasty suw serişdeleriniň ýitirilişiniň takmynan 68%-ini düzýär — esasan Merkezi Aziýada, Meksikada, Kaliforniýada, Hindistanda we Arap ýarymada. Galan 32%-i suw yüzündäki suw howdanlaryndan, çyglylygyň we garaşsyz doňgunlykdan eremege we toprak we ösümlikleriň guraklygyna degişli boldy. Esasy faktorlar suw sarp edişiniň artmagy we ýagyn bolýan döwürlerde ýitirilen suwlaryň dikeldilmezligi boldy.
Ylmy barlagçylar kontinental guraklygyň dünýä okeanynyň derejesiniň ýokarlanmagyna goşýan goşandyna hem ünsi çekdiler: soňky ýyllarda deňiz suwlarynyň derejesine ýumşak suw serişdesini esasy getiren ýerasty suwlaryň çekilip bilinmegi boldy. Ýerasty suwlaryň çykarylmagy, garaşsyz doňgunlygyň ermegi we suw howdanlarynyň azalmagy Grendlandiýanyň we Antarktikanyň buz örtüklerinden has uly goşant goşýar. Guraklygyň tizligi 2014-nji ýyldan başlap — iň güýçli El-Νiňo ýylyndan — tizlendi.
Suw serişdeleriniň agdarylmagyny togtatmak üçin ýerasty suw sarp edilişini ep-esli azaltmak gerek, diýip ylmy barlagçylar çagyryş edýärler. Muny etmeseň, adamzat diňe ýumşak suw ýetmezçiligi bilen däl, deňiz derejesiniň tiz ýokarlanmagy bilen hem ýüzbe-ýüz bolmak howpy bar. Şeýle hem, ýerasty suw derejesiniň pese gaçyşy ekosistemalara we döwletleriň klimat üýtgemelerine uýgunlaşmak ukybyna ýaramaz täsir ýetirýär. Bu has möhüm, sebäbi dünýä ilatynyň takmynan 75%-i (ýaňyça 6 milliard adam) suw serişdeleriniň yzygiderli azalýan ýurtlarynda ýaşaýar.
“Kontinental guraklyk diňe bir klimat statistikasy däl. Bu dünýä suw howpy baradaky duýduryşdyr, ony nazara almaýmak — geljek nesilleri boýun alman howp astynda goýmakdyr,” diýip ylmy barlagçylar jemleýärler.
Şeýle-de belläp geçmek gerek, ylmy barlagçylaryň alada edýän ýerasty suw serişdeleriniň tükenmegi bilen ösümlikleriň ösýän üstüki topragyň guraklygy arasyndaky tapawutlara üns bermeli. Soňkysy häzirki wagtda howply däl, sebäbi Ýer ýüzünde adam işjeňliginiň we klimat üýtgemeleriniň täsiri bilen global ýaşyllyk giňelýär.
