Amyderýanyň emele gelşi: Geografik we taryhy taýdan gözden geçiriş
Amyderýa — Merkezi Aziýanyň iň uly derýalarynyň biri bolup, gadym döwürlerden bäri sebitdäki ýaşaýşyň we medeniýetiň möhüm çeşmesi bolup hyzmat edipdir. Onuň emele gelşi, ugurlary, ekologiki ýagdaýy we taryhy ähmiýeti bu derýanyň diňe bir geografiki däl, eýsem ykdysady we medeni taýdan hem örän möhüm ýer eýeleýändigini görkezýär.
Amyderýanyň emele gelşi: Geografik başlangyç
Amyderýa derýasy Hindiguş daglarynyň demirgazyk eteklerinden gaýdýan iki esasy derýanyň — Panj (käte Wakhan diýilýär) we Wahş derýalarynyň birleşmeginden emele gelýär. Bu derýalaryň birleşýän ýeri häzirki Täjigistanyň territoriýasyndaky Kelif etrabynda ýerleşýär. Ol ýerde birleşip, Amyderýa adyny alýan derýa, soňra demirgazyk-gündogar tarapa akyp, Özbegistan bilen Türkmenistan serhedinden geçýär we Garagum çölünden geçip, öňki Aral deňzine guýýar.
Amyderýanyň uzynlygy we akymy
Amyderýanyň umumy uzynlygy takmynan 2,540 kilometr bolup, onuň akymy häzirki wagtda üýtgäp durýar. Geçmişde derýa Aral deňzine ýetýän bolsa-da, häzirki wagtda dürli suw alnan kanallaryň we klimat üýtgemeleriniň netijesinde suwy deňze ýetmeýär ýa-da juda az möçberde ýetýär. Derýanyň akymynyň esasy bölegi suwaryş maksatlary üçin alýan ýurtlaryň — Täjigistan, Özbegistan, Türkmenistan we Owganystanyň — ekerançylyk meýdanlaryna gönükdirilýär.
Taryhy ähmiýeti
Amyderýa gadym zamanlarda «Oxus» diýlip tanalypdyr. Bu at gadymy grek we pars çeşmelerinde duş gelýär. Derýanyň boýlarynda gadymy Horezm, Baktriýa, we Soýdiana ýaly medeniýetler ösüpdir. Şol sebitlerde beýik şäherler we medeni merkezler döräpdir. Amyderýa ýüpek ýoly boýunça söwda ýollarynyň möhüm bölegi bolup, dürli medeniýetleriň we dinleriň birleşýän nokady bolupdyr.
Ekologiki ýagdaý we meseleler
20-nji asyryň ikinji ýarymyndan başlap, Amyderýa bilen birlikde onuň guýýan ýeri bolan Aral deňzi agyr ekologiki krizise uçrady. Sowet döwründe uly suwaryş ulgamlary — esasan-da Garagum kanaly, Amu-Buhara we beýleki kanallar arkaly suwuň köp bölegi çekilip başlandy. Netijede, Aral deňzi gurap başlady, Amyderýanyň suwy bolsa deňze ýetmez boldy. Bu ýagdaý sebitde çölleşmä, tozanly ýelleriň artmagyna, oba hojalyk taýdan şorlaşmaga we ilatyň saglygy bilen baglanyşykly kynçylyklara getiripdir.
Amyderýanyň häzirki ýagdaýy
Häzirki wagtda Amyderýa birnäçe döwlet tarapyndan ulanylýar. Täjigistan onuň ýokary akymynda ýerleşip, suw elektrik energiýasy üçin mümkinçiliklerden peýdalanýar. Özbegistan we Türkmenistan bolsa derýanyň suwuny esasan suwaryş we oba hojalyk işleri üçin ulanýarlar. Owganystan hem Amyderýanyň suwundan peýdalanmak üçin täze infrastruktura gurýar.
Derýanyň suwy häzirki wagtda doly derejesinde Aral deňzine ýetmeýär. Bu ýagdaý halkara derejesinde howatyrlanma döredýär we Amyderýanyň suwuny paýlamak, ekologik deňagramlylygy dikeltmek baradaky gepleşikleriň merkezinde durýar.
Amyderýa diňe bir geografiki taýdan däl, eýsem taryhy, ykdysady we ekologiki taýdan hem örän möhüm derýadyr. Onuň emele gelşi we ösüş taryhy Merkezi Aziýanyň medeni ösüşine we häzirki zaman suwdan peýdalanmak strategiýalaryna gönüden-göni täsir edýär. Amyderýanyň geljegine degişli meseleler halkara hyzmatdaşlygy, ekologik durnuklylyk we howanyň üýtgemegi bilen baglanyşykly tagallalary talap edýär.
