Beýik ýüpek ýoly — taryhy we dünýä medenýedindäki orny

1. Beýik Ýüpek Ýolunyň döreýşi

Beýik Ýüpek Ýoly ilkinji gezek b.e. öňki II asyrda Hytaýyň Han dinastiýasynyň döwründe döredilip başlandy. Hytaýdan günbatara ýüpek, kagyz, çini önümleri, şerbetlikler we beýleki gymmatly harytlar daşalypdyr. Günbatardan bolsa altyn, kümüş, gymmat bahaly daşlar, aýna, atlar, ýaraglar we beýleki harytlar getirilipdir. Bu ýol bilen diňe bir haryt däl, eýsem pikir alyşmalar, dini ynançlar (budizm, hristianlyk, yslam), ylmy bilimler we tehnologiýalar hem ýaýrapdyr.

2. Geçýän ýurtlary we esasy ugurlary

Beýik Ýüpek Ýoly birnäçe ugurdan ybarat bolup, onuň esasy ugurlary aşakdakylardan ybaratdy:

• Gündogar ugury: Hytaýdan (Şian şäherinden) başlap, Gansu we Şinjiang sebitlerinden geçip, Merkezi Aziýa girýärdi.

• Merkezi Aziýa: Häzirki zaman Gazagystan, Özbegistan, Türkmenistan, Gyrgyzystan ýaly ýurtlaryň üsti bilen geçýärdi. Bu ýerde Horezm, Buhara, Merw, Samarkand ýaly şäherler möhüm söwda merkezleri bolupdy.

• Günbatar ugury: Eýran, Yrak, Siriýa, Anadoly (Türkiýäniň häzirki sebitleri) bilen dowam edip, soňra Ýewropa çenli uzalýardy.

• Deňiz ýollary hem Beýik Ýüpek Ýolunyň möhüm bölegi bolup, Hindistan okeany, Gyzyl deňiz we Ortaýer deňzi arkaly söwda dowam etdirilýärdi.

3. Beýik Ýüpek Ýolunyň täsiri

Beýik Ýüpek Ýoly dünýä taryhyna hem ykdysady taýdan, hem medeni taýdan ägirt uly täsir ýetirdi:

• Söwda we ykdysady ösüş: Şäherleriň we döwletleriň ykdysadyýeti ösdi. Täjirçilik ulgamy giňeldi.

• Medeni alyş-çalyş: Dinler we pikirler ýaýrady. Budizm Hytaýdan Merkezi Aziýa we Hindistana, yslam bolsa günbatar ýurtlardan gündogara ýaýrady.

• Bilim we tehnologiýa: Kagyz öndürmek, çap etmek, barlaghanalar we matematiki bilimler dünýäniň dürli künjeklerine ýaýrady.

• Sungat we arhitektura: Külturara täsirler bilen dürli sungat we binagärlik stili emele geldi.

4. Beýik Ýüpek Ýolunyň peselmegi

XIV-XV asyrlardan başlap, Beýik Ýüpek Ýolunyň ähmiýeti peselip başlady. Munuň sebäbi:

• Deňiz ýollarynyň açylmagy: Portugal we Ispan deňizçileri täze deňiz ýollaryny tapyp, söwdany deňiz arkaly amala aşyrmaga başladylar.

• Syýasy durnuksyzlyk: Ýollaryň ugrunda ýerleşýän ýurtlarda syýasy durnuksyzlyklar ýüze çykdy.

• Täze tehnologiýalaryň peýda bolmagy: Uzak aralykda söwda etmek kynlaşdy we has täsirli ugurlar peýda boldy.

5. Häzirki wagtda Beýik Ýüpek Ýolunyň ähmiýeti

Häzirki wagtda Beýik Ýüpek Ýolunyň taryhy mirasy täzeden janlandyrylýar. Hytaý tarapyndan öňe sürlen “Bir guşak – bir ýol” (Belt and Road Initiative, BRI) atly taslama bilen, dünýä ýurtlary arasynda täze logistiki we ykdysady gatnaşyklary döretmek maksady goýlupdyr. Türkmenistan hem bu täze ugurda möhüm ähmiýete eýe bolup, onuň geografik ýerleşişi halkara söwda ýolunyň täzeden ösüşinde möhüm rol oýnaýar.

Beýik Ýüpek Ýoly diňe bir söwda ýoly bolman, eýsem adamzat medeniýetiniň we ösüşiniň özenidir. Ol geçmişde dünýä halklaryny birleşdirip, bilim, din, sungat we ykdysadyýetiň ösüşine uly goşant goşupdyr. Häzirki wagtda onuň mirasy täze tehnologiýalar we hyzmatdaşlyk arkaly dowam etdirilýär.