Ýyldyrymyň emele gelişi we onuň howplary

Ýyldyrymyň emele gelşi

Ýyldyrym esasan bulutlaryň içinde elektrik zarýadlarynyň dörän wagtynda peýda bolýar. Bu proses şu aşakdaky basgançaklarda amala aşyrylýar:

1. Bulutlaryň döreýşi we hereketi

Cumulonimbus diýen ullakan, dikligine ösýän bulutlaryň içinde suwuň damjalary, doňan buz bölejikleri we howanyň hereketi netijesinde güýçli sürtülme ýüze çykýar. Bu sürtülme dürli zarýadlaryň döremegine sebäp bolýar.

2. Elektrik zarýadlarynyň bölünmegi

Bulutlaryň ýokarky bölegi köplenç oňyn, aşaky bölegi bolsa ters zarýatly bolýar. Şeýlelikde, bulutlaryň içinde uly elektrik potensialy döreýär. Kä halatda bolsa bu zarýad deňsizligi ýer bilen bulutlaryň arasynda ýüze çykýar.

3. Zarýadlaryň boşalmagy

Zarýadlaryň arasyndaky tapawut çäkli derejä ýetende, elektrik zarýady güýçli şöhle görnüşinde “boşalýar”. Bu hadysa ýyldyrym diýlip atlandyrylýar. Eger zarýad bulut bilen ýer arasynda boşalsa, ol ýere urýan ýyldyrym bolýar.

4. Şahyrdy ýa-da gurluldama

Ýyldyrym uranda howanyň çalt gyzmagy (30,000°C çenli) onuň giňelmegine we güýçli ses tolkunynyň — gurluldamananyň döremegine sebäp bolýar. Şonuň üçin ýyldyrym çakandan soň ses eşidilýär.

Ýyldyrymyň görnüşleri

1. Bulut bilen ýer arasyndaky ýyldyrym — iň howply görnüşi. Ýere gönükdirilýär.

2. Bulutlaryň arasyndaky ýyldyrym — göze görünýän şöhleler, ýöne ýer bilen baglanyşygy ýok.

3. Bulut bilen howanyň arasynda — bulutdan göni ýere däl-de, howadaky beýleki zarýadly böleklere geçýär.

4. Pozitiw ýyldyrym — güýçli zarýady we uzak aralygy bilen tapawutlanýar. Has howpludyr.

Ýyldyrymyň howplary

1. Adam saglygyna täsiri

• Ýyldyrym göni adama uranda, ölüm howpy örän ýokarydyr.

• Elektrik zarýady bedeniň içinde ýürek durmagyna, nerw ulgamynyň zeperlenmegine we ýanmalara sebäp bolýar.

• Göni däl, ýöne golaýyna uran ýyldyrym hem adamda şikes döredip biler.

2. Jaýlara we gurluşyklara täsiri

• Elektrik ulgamyna uranda, enjamlary ýakyp bilýär.

• Jaýlara gönük uran ýyldyrym ýangyn döretmegi mümkin.

• Ýyldyrym howa elektrik liniýalaryny zeperlendirip, elektrik üpjünçiligini böwetläp biler.

3. Tebigata täsiri

• Tokaý ýangynlaryna sebäp bolup biler.

• Haýwanlaryň ölümine ýa-da panika düşmegine getirýär.

• Ekin meýdanlaryna zeper ýetirýär.

4. Ulag serişdelerine howpy

• Uçarlara, gämlere we ýörite enjamly ulaglara howp salyp biler. Emma häzirki zaman tehnologiýasy bu howpy peseltmäge gönükdirilendir.

Ýyldyrymdan goranmak usullary

1. Ýyldyrym geçirmeýän gurluşlar

• Ýyldyrym çakýan ýerde ýerleşýän jaýlarda ýörite metal simlerden düzülýän paraton (ýyldyrym kabul ediji) gurulmalydyr.

• Bu gurluş ýyldyrymy ýer bilen baglanyşdyrýar we jaýy goramaga kömek edýär.

2. Awtomobil we bina içinde durmak

• Ýyldyrym wagty awtoulagyň içinde durmak howpsuz hasaplanýar, sebäbi metal örtük ýyldyrymy toprak bilen baglanyşdyrýar.

• Açyk meýdanda däl-de, jaýlaryň içinde galmak maslahat berilýär.

3. Elektrik enjamlaryndan daşda durmak

• Ýyldyrym çakýan mahaly telefon ulanmak, telewizor, kompýuter ýa-da beýleki enjamlary ulanmak howply bolup biler.

4. Açyk meýdanda bolanyňyzda:

• Agajyň aşagynda gizlenmekden gaça duruň — agaç ýyldyrymy çekip biler.

• Suwda ýüzmek, suw kenarynda durmak howplydyr.

• Metal zatlary (kelle çalgy, taýak, gurallar) daşda taşlamaly.

• Eger hiç ýere gizlenip bilmeseňiz, dyz egip oturmaly we ýer bilen aradaky aragatnaşygy azaltmaly.

Ýyldyrym — tebigatyň güýçli we täsirli hadysasy bolup, onuň emele gelmegi ýokary energiýanyň boşalmagy bilen baglydyr. Bu hadysa tebigy taýdan täsirli bolsa-da, onuň adamlara, ýaşaýyş gurşawyna we tehnologiýa täsiri howply bolup biler. Şonuň üçin ýyldyrymdan goranyş çärelerini bilmek we olara boýun egmek her bir adamyň howpsuzlygy üçin wajypdyr.