Türkmen halysy — senetdir, sungatdyr, taryhdyr
Türkmen halysy diňe bir el halysy däl — ol taryhdyr, sungatdyr, halkyň ruhy ýüregidir. Bu makalada türkmen zenanlarynyň dokan halylarynyň taryhy we medeni ähmiýeti, alymlaryň baha berişi we halk döredijiligindäki orny giňişleýin beýan edilýär.
Geçmiş bilen häzirki zaman birleşýän nygmat: türkmen halysynyň beýik mirasy
Türkmen halkynyň ruhy dünýäsi, taryhy geçmişi hem-de estetik zehini dürli görnüşde öz beýanyny tapýar. Emma şolaryň arasynda dünýäde iň giňden tanalany — türkmen halysydyr. Ol diňe bir öý bezegi ýa-da hojalyk esbaplary däl — ol bir milletiň kalbyndan çykýan ýaşaýyş filozofiýasydyr.
Ýönekeý ýüplüklerden başlanyp, inçelik bilen dokalan bu nagyşlar — halkyň müňýyllyklardan gelýän ýaşaýyş tejribesini, arzuw-hyýalyny, durmuş düşünjesini özünde jemleýär. Türkmen zenanlarynyň dokan her bir nagyşy — halk döredijiliginiň güwäsi, taryhyň sessiz şaýady bolup galýar.
Haly — kitap ýaly, taryh ýaly
Bu pikir rus şahyry G. Sannikowyň «Türkmen halysy» atly poemasynyň şu setirlerinde aýratyn aýdyňlyk bilen beýan edilýär:
«Ynha, saňa janly taryhyň baby, ýüňden düzülýän aýdymlaryň kitaby!»
Şeýle setirler diňe bir poeziýanyň güýji bilen däl, eýsem hakykatyň çuňňur düşünilmegi bilenem kemala gelýär. Türkmen halysy — dymyşdan gürrüň edýän kitapdyr. Onuň her nagyşy bir wakany, her reňki bir duýgyny beýan edýär.
Dünýä alymlarynyň türkmen halysyna beren baha
Eýranly etnograf H. Purkerim türkmen maşgalalarynyň haly dokamak bilen meşgullanýandygyny, gelin-gyzlaryň halynyň ähli inçeliklerini bilýändigini haýran galmak bilen ýazýar. Onuň pikiriçe, hat-da sowatsyz türkmen zenanlary hem beýik estetikany, nagyş arkaly beýany ussatlyk bilen başaryp bilýärler.
Ýene-de bir bellärlikli pikir — britan fizigi D. Tomson:
"Türkmen halylary reňk aýratynlygy bilen dünýä halylaryndan tapawutlanýar. Gyrmyzy reňk onuň esasy simwolydyr" - diýipdir.
Nagyşlar bilen ýazylan taryh
Türkmen zenanlary haly dokap, diňe bir iş bilen meşgullanman, eýsem taryhy ýazypdyrlar. Şertli belgiler, nagyşlar arkaly geçmiş wakalar, halkyň başdan geçiren kynçylyklary, arzuwlary hem-de ruhy ýagdaýy halynyň ýüzi bilen gürrüň beripdir. XVIII asyr nusgawy şahyrlary bu haly nagyşlaryny wasp edip, zenanlaryň döredijilik zehinini çuňňur hormat bilen ýatlapdyrlar.
Mämmetweli Keminäniň:
«Meniň dilim, seniň eliň hünäri, nusga bolup galsyn ilden-illere»
diýen setirleri halkyň el sungatynyň — aýratyn-da haly dokalyşynyň — näderejede beýik gymmatlykdygyny açyk görkezýär.
Türkmen halysy — milletiň kalbydyr
Türkmen halysy diňe bir geografiýanyň, ykdysadyýetiň däl-de, halkyň ruhunyň, medeniýetiniň, taryhynyň iň bir beýik nyşanydyr. Ol türkmen halkynyň beýikliginiň, merdanalygynyň, döredijilik zehininiň nusgasydyr. Halyda halkyň ýüreginiň sesi, gözbaşynyň tämizligi, geçmişe bolan hormaty saklanýar.
